اهمیت مسجد

قرآن، دربارۀ «مسجد» در اسلام، چه تأکیدى دارد؟

تأکید و اهمیت «مسجد»، از منظر قرآن، از چند جهت قابل ملاحظه است:

1. بدون شک، خلقت انسان بیهوده نیست و قرآن کریم، هدف از خلقت انسان را رشد و تکامل معنوى او دانسته است و راه رسیدن به این تکامل را در «بندگى» خداوند متعال معرفى کرده، مى‌فرماید: من جن و انس را نیافریدم، جز براى این که مرا عبادت کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند) (ذاریات، آیه 56). از طرفى دیگر، خداوند متعال در قرآن، «مسجد» را کانون و پایگاهى براى عبادت ذکر کرده، مى‌فرماید: «مَسٰاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللّٰهِ کَثِیراً»¹ ؛ مساجدى که نام خدا در آن بسیار برده مى‌شود. پس مسجد پایگاهى براى عبادت و یاد خداوند متعال است و در آیۀ دیگرى مى‌فرماید: توجه خویش را در هر مسجد (و هنگام عبادت) به سوى او کنید، و او را بخوانید در حالى که دین (خود) را براى او خالص گردانید (اعراف، آیه 29).

2. هر چند تمامى آسمان‌ها و زمین از آن خداست، لیکن به خاطر توجه و اهمیتى که خداوند به «کعبه» دارد و با توجه به شرافتش، «خانه خدا» (بیت اللّٰه) از آن تعبیر شده است؛ از طرفى، بر طبق آموزه‌هاى حدیثى ما، هر مسجدى نیز خانۀ خداست؛ امام صادق علیه السلام مى‌فرمایند: «عَلَیکُم بِاِیتَانِ المَسٰاجِدِ فَاِنَّها بیُوتُ اللّٰهِ فِى الاَرضِ»؛ بر شما باد به رفتن مساجد، زیرا مساجد خانه‌هاى خدا در روى زمینند.²

3. قرآن کریم، کسانى را که از بردن نام خدا در مساجد، جلوگیرى مى‌کنند، ستم‌کارترین مردم معرفى کرده، مى‌فرماید: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسٰاجِدَ اللّٰهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعىٰ فِی خَرٰابِهٰا»³؛ کیست ستمکارتر ازآن کسانى که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیرى کرده‌اند و سعى در ویرانى آنها دارند؟! بنابراین هر کس و هر گروهى که به نوعى در تخریب مساجد الهى کوشش کند و یا مانع از آن شود که نام خدا و عبادت او در آن جا انجام گیرد، مشمول همین حکم است، بلکه هر عملى که نتیجۀ آن تخریب مساجد و از رونق افتادن آن باشد نیز هم‌چنین است، چرا که جلوگیرى از مراکز توحید، نتیجه‌اى جز سوق مردم به بى‌دینى نخواهد داشت.⁴

4. ممنوعیت مشرکان از تعمیر مساجد: خداوند مى‌فرماید: «مٰا کٰانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَسٰاجِدَ اللّٰهِ شٰاهِدِینَ عَلىٰ أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ»⁵ ؛ مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند، در حالى که به کفر خویش گواهى مى‌دهند.

پس مشرکان و بت‌پرستان، نه حق شرکت در مساجد را دارند و نه حق تعمیر و بناى ساختمان آن را، چرا که

66همان طورى که «شرک» با «توحید» قابل جمع نیست، اعمال مشرکان، با ساختن مراکز توحیدى یا رونق بخشیدن به آن نیز غیر قابل جمع است.

در مقابل، خداوند متعال، صفات عمران کنندگان مساجد را چنین بر مى‌شمرد: مساجد خدا را تنها کسى آباد مى‌کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده است و نماز را برپا دارد و زکات را بپردازد و جز از خدا نترسد (توبه، آیه 18).

این دو آیۀ شریف، حکایت از قداست بالاى مساجد نزد خداوند متعال دارد که عمران و آبادانى مسجد را در صلاحیت هر کسى نمى‌داند.¹

5. در اهمیت «مسجد» همین مقدار بس که دو مسجد بزرگ و با اهمیت در اسلام، سکوى معراج پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم قرار مى‌گیرد؛ خداوند مى‌فرماید: «سُبْحٰانَ الَّذِی أَسْرىٰ بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بٰارَکْنٰا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیٰاتِنٰا»²؛ پاک و منزه است خدایى که بنده‌اش را در یک شب، از مسجد الحرام به مسجد الاقصى - که گرداگردش را پر برکت ساخته‌ایم - برد، تا برخى از آیات خود را به او نشان دهیم.

6. «مسجد»، جهت قبله براى عبادت همۀ مسلمانان عالَم مى‌گردد، در یک زمان «مسجد الاقصى» و در زمانى «مسجد الحرام»: «فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضٰاهٰا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ وَ حَیْثُ مٰا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ»³ ؛ اکنون تو را به سوى قبله‌اى که از آن خشنود باشى، باز مى‌گردانیم، پس روى خود را به سوى مسجد الحرام کن، و هر جا باشید روى خود را به سوى آن بگردانید.

7. دو پیامبر الهى مسئول طهارت خانۀ خدا مى‌گردند: و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: خانۀ مرا براى طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید.

و این آیه نشان عظمت و شرافت «مسجد» به خصوص مسجد الحرام است که خادمان آن از وارسته‌ترین افراد زمان خود، انتخاب مى‌شوند؛ کما این که خدمت‌گزارى در مسجد الحرام یکى از افتخارات مهم عرب جاهلى بوده است.⁴

8. به دلیل قداست و اهمیتى که اسلام به مسجد مى‌دهد، قرآن مى‌فرماید: «یٰا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ»⁵ ؛ اى فرزندان آدم! زینت خود را هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید. که از این آیه، ضرورت نظافت و بهداشت و زینت کردن هنگام رفتن به مسجد، استفاده مى‌شود.

9. در بلندى و عظمت و منزلت مساجد همین بس که خداوند مى‌فرماید: «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللّٰهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ...»⁶ ؛ [این چراغ پرفروغ الهى] در خانه‌هایى قرار دارد که خداوند اذن فرموده دیوارهاى آن را بالا ببرند [تا از دست‌برد شیاطین و هوس‌بازان در امان باشد]؛ خانه‌هایى که نام خدا در آنها برده مى‌شود. با توجه به این که مراد از «بیوت» هر کانونى است که به فرمان خدا برپا شده است، و نام خدا در آن برده مى‌شود و هر صبح و شام مردانى با ایمان

67در آن خانه‌ها مشغول ذکر خدایند. به تعبیر مرحوم علامه طباطبایى، «از مصادیق یقینى این «بیوت» مساجد است» که به اذن خداوند منزلت و عظمت بلندى یافته‌اند.¹ و این همه، تنها بخشى از آیاتى بود که اهمیت «مسجد» را مى‌توان از آن استفاده کرد، اما در روایات، که دریایى از کلمات نورانى امامان مى‌باشد، وادى دیگرى است که مجال آن نیست.²

مساجد در اسلام چگونه معرفى شده‌اند؟

مسجد در آیات و روایات، کانون توحید، پایگاه هر گونه حرکت سازنده، محیطى براى پاک‌سازى عقاید انحرافى، پایگاهى براى دفاع از میراث‌هاى اسلامى و... معرفى شده است. در ذیل به برخى از ویژگى‌هاى مسجد از دیدگاه آیات اشاره مى‌کنیم:

1. مساجد جایگاه ذکر انوار الهى است که به فرمان خداوند برپا شده و در آن جا تنها نام خداوند برده مى‌شود و جایى است که زندگى مادى انسان‌ها در آن جا آنان را از یاد خدا غافل نمى‌کند و در آن جا همیشه مشغول تسبیح و تقدیس خداوندند: «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللّٰهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهٰا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصٰالِ»³ ؛

2. صاحب مسجد خداست؛ خداونددر مسجد میزبان بندگان مؤمنى است که براى عبادت او به مسجد مى‌آیند. طبیعى است چنین مکانى که از آنِ خداست بزرگ‌ترین پایگاه توحید خواهد بود: «وَ أَنَّ الْمَسٰاجِدَ لِلّٰهِ فَلاٰ تَدْعُوا مَعَ اللّٰهِ أَحَداً»⁴ ؛ و این که مساجد از آنِ خداست، در این مساجد احدى را با خدا نخوانید.

3. مساجد پایگاه نمایش روزانۀ امّت اسلام‌اند: «وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ»⁵ ؛ و توجۀ خویش را در هر مسجد [و به هنگام عبادت] به سوى او کنید و او را بخوانید و دین [خود] را براى او خالص گردانید.

توجه به این نکته که هر روز میلیون‌ها انسان رو به قبله و رو به طرف خانۀ خدا مى‌ایستند، ضمن آن که نمایشى از امت اسلامى را نشان مى‌دهد و ما را به این رهنمون مى‌سازد که هدف مسلمانان در فعالیت‌هاى مساجد باید خداوند باشد.

4. مساجد پایگاه توحیدند؛ مسجد تقدس ذاتى ندارد؛ تنها در صورتى قداست دارد که پایگاه توحید و در خدمت اهداف دین و محل ذکر و یاد خدا و عبادت بندگان مؤمن خدا باشد وگرنه اگر به جاى اینها در خدمت تفرقه و نفاق باشد و براى تضعیف جامعۀ اسلامى و رخنه در صفوف امت مسلمان تأسیس شده باشد، نه تنها تقدس ندارد، بلکه هم چون بتکده باید نابود شود: [گروهى دیگر از آنان] کسانى هستند که مسجدى ساختند براى زیان به [مسلمانان] و [تقویت] کفر و تفرقه میان مؤمنان و کمین گاه براى کسى که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود، آنان سوگند یاد مى‌کنند که نظرى جز نیکى و [خدمت] نداشته‌ایم، اما خداوند گواهى مى‌دهد

68که آنان دروغ‌گو هستند... (توبه، 107-110)

علاوه بر این آیات، سیرۀ عملى پیامبر گرامى اسلام و امامان معصوم علیهم السلام برخى از ویژگى‌هاى مسجد را نیز معرفى کرده است.

الف: مسجد جایگاه آموزش و فراگیرى علوم اسلامى است.

ب: از لحاظ اجتماعى - سیاسى، مسجد کانون رایزنى و مشورت، تعاون اجتماعى، پاسدارى از عدالت و حکومت اسلامى و... است.

ج: از نظر نظامى، مسجد از یک سو، مهد و پرورش‌گاه نیروهاى مدافع اسلام و میهن اسلامى است. پایگاهى که سربازان اسلام، آموزش‌هاى عقیدتى را در آن‌جا سپرى مى‌کنند و از سوى دیگر، هنگام بروز جنگ و پیدایش ناامنى در جامعه، مسجد بسان پایگاه و سنگرى استوار براى رزمندگان اسلام است. ما این ویژگى‌ها را در مسجد النبىِ صدر اسلام آشکارا مى‌بینیم.